Στην Καλή Βρύση τη Πέμπτη της Διακαινησίμου μετά τη θεία λειτουργία και την τέλεση αγιασμού στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία ξεκινάει πομπή υπό μορφή λιτανείας για καλή καρποφορία της γης.
Παίρνει μέρος πλήθος κόσμου με επικεφαλής τον ιερέα της εκκλησίας και την εικόνα της Αναστάσεως και ένα μεγάλο σήμαντρο που το κρατούν και χτυπούν συνέχεια δύο νέοι άντρες κατά την διάρκεια όλης της διαδρομής ψάλλοντας το Χριστός Ανέστη.
Την πομπή συνοδεύουν αναβάτες αλόγων ξεκινώντας από τον Προφήτη Ηλία περνούν άλλοτε από αγροτικούς δρόμους και άλλοτε από καταπράσινα μονοπάτια φτάνοντας στα γεωγραφικά όρια του χωριού στα οποία υπάρχουν ξωκλήσια.
Σε κάθε ξωκλήσι τοποθετείται ένα κομμάτι αντίδωρο από την λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης τυλιγμένο σε ένα σβόλο άσπρου κεριού.
Τα ξωκλήσια από τα οποία περνάει η πομπή είναι τα εξής: Ζωοδόχο Πηγής, τους Αγίους Κωνσταντίνου και Ελένη, τον Άγιο Αντώνιο, τον Άγιο Αθανάσιο και την Μεταμόρφωση του Σωτήρος.

Παλιότερα περνούσαν και πέρα από τον ποταμό Αγγίτη και φτάνανε στο ξωκλήσι της Αγίας Κυριακής, σήμερα όμως είναι αδύνατη η προσπέλαση.
Ύστερα από πεντάωρη πεζοπορία και επίπονη διαδρομή 18 χιλιομέτρων καταλήγουν στα ξωκλήσια του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Βλασίου, προστάτη των γεωργών και των κτηνοτρόφων που βρίσκεται σε ορεινή περιοχή του Μενοικίου όρους. Στη συνέχεια ο ιερέας κάνει δέηση και αγιάζει την περιοχή.
Με το τέλος του αγιασμού ακολουθεί γλέντι απ’όλους τους κατοίκους του χωριού με ήχους παραδοσιακών οργάνων γκάιντας και νταχαρέ.
Επίσης γίνονται και αυτοσχέδιοι αγώνες πάλης.
Άλλωστε οι Καληβρυσιώτες είναι γνωστοί για την χαρούμενη διάθεση και τον αυθορμητισμό τους αλλά και για την μεγάλη πίστη προς την χριστιανοσύνη.

Το Σάββατο του Λαζάρου, ο Θρακομικρασιατικός Πολιτιστικός Σύλλογος του Δήμου Προσοτσάνης, πραγματοποιεί τα έθιμα του Λαζάρου τα οποία είναι τα Λαζαρικά κάλαντα και η Σαρακοστιανή βραδιά.
Το πρωί του Σαββάτου τα μικρά παιδιά του Συλλόγου, ντυμένα με την παραδοσιακή θρακιώτικη φορεσιά, λένε τα Λαζαρικά κάλαντα στους δρόμους της Προσοτσάνης κρατώντας καλαθάκια στολισμένα με λουλούδια και αυγά.
“Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια.
Ήρθε η Κυριακή που τρων τα ψάρια.”

Οι περαστικοί ρίχνουν λεφτά στα καλαθάκια των παιδιών, σε αντίθεση με τα παλαιότερα χρόνια που τα κεράσματα ήταν φρούτα, ξηροί καρποί και αυγά, τα οποία αφθονούσαν στα σπίτια αυτές τις μέρες.
Το ίδιο βράδυ πραγματοποιείται η Σαρακοστιανή Βραδιά, παρουσία μελών και φίλων του Συλλόγου.
Το πρόγραμμα ξεκινάει το μικρό χορευτικό με χορούς της Θράκης και ακολουθούν τα κάλαντα από το μεγάλο χορευτικό:

“Λάζαρος σαβανωμένος και με το κερί λιωμένος
Πες μας Λάζαρε τι είδες εις τον Άδη όπου πήγες”

Κατόπιν η χορωδία του Συλλόγου παρουσιάζει παραδοσιακά τραγούδια και η βραδιά συνεχίζεται με γλέντι .Τα νηστίσιμα εδέσματα που προσφέρονται, φαγητά και γλυκά, τα παρασκευάζουν οι γυναίκες του Συλλόγου και τις ευχαριστούμε ιδιαίτερα για αυτό.

Εθιμικές πυρές πραγματοποιούνται με αφορμή κάποια θρησκευτική εορτή. Γύρω από αυτές στήνονται χοροί, τραγούδια και τις υπερπηδούν μικροί και μεγάλοι για υγεία και καλή χρονιά. Γνωστότερο είναι το έθιμο στην Καλλιθέα, την Κυριακή της Τυρίνης, που λέγεται «κούπα». Οι νέοι του χωριού, μια βδομάδα πριν συγκεντρώνουν τα κλαδιά, μεταφέροντας τα από το βουνό στην κεντρική πλατεία του χωριού. Εκεί στήνεται η «κούπα», το ένα κλαδί πάνω στο άλλο, με πολύ τέχνη για να μην πέσουν τα κλαδιά κάτω. Όσο ψηλότερη γίνει τόσο μεγαλύτερη επιτυχία έχει.
Έπειτα, όλοι αναμένουν το σούρουπο οπότε δίνεται το σύνθημα και όλοι οι πρωτεργάτες κρατώντας αναμμένες δάδες, κάνουν τρεις φορές το γύρω της «κούπας» τραγουδώντας το γνωστό τραγούδι «Μακεδονία ξακουστή».
Έπειτα σταματούν και ο καθένας από τη δική του πλευρά ανάβει την «κούπα». Στη συνέχεια, στήνεται μεγάλος κυκλικός χορός γύρω από τη φωτιά, υπό τους ήχους των παραδοσιακών οργάνων. Οι νέοι πηδούν πάνω από τη μέση της φωτιάς και οι ανήμποροι από την άκρη της.
Στα παλαιότερα χρόνια, κάθε γειτονιά (μαχαλάς) έστηνε τη δική της «κούπα» και όποιος είχε τη μεγαλύτερη φωτιά ένιωθε πολύ υπερήφανος.
Ο ανταγωνισμός ήταν μεγάλος. Μάλιστα, τα κλαδιά που συγκέντρωναν όλη την εβδομάδα, τα αποθηκεύανε σε κρυφό μέρος ή τα φυλάγανε με βάρδιες για να μην κλαπούν από τα παιδιά άλλης γειτονιάς.

Ο συμβολισμός του εθίμου είναι, η κάθαρση της φύσης με τη χρήση της φωτιάς από τα κακά πνεύματα. Οι άνθρωποι πηδούν πάνω απ’ αυτή καίγοντας τις αμαρτίες τους και είναι έτοιμοι να υποδεχθούν το Πάσχα με καθαρή τη ψυχή τους. Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή, ότι με τη φωτιά καίγανε ή αποκρίνανε τους ψύλλους που τις παλαιότερες εποχές αποτελούσαν σοβαρό πρόβλημα λόγω έλλειψης συνθηκών υγιεινής.
Εθιμικές πυρές πραγματοποιούνται επίσης, στην εορτή των Αγίων 40 Μαρτύρων (την 9 Μαρτίου) στο εξωκλήσι των Πύργων, του Αγίου Αθανασίου, στο Μοναστηράκι και αλλού.
Επίσης το έθιμο γιορτάζετε και στις τοπικές κοινότητες Kαλής Bρύσης, Xαριτωμένης, Γραμμένης και στον οικισμό Αγγίτη.

Το Άναμμα της Κούπας
Φεβρουάριος 22
Τοπική Κοινότητα Καλλιθέας

Η τέλεση του δρώμενου στους Πύργους ξεκινάει από το πρωί της ημέρας των Θεοφανείων (6/1) και διαρκεί τρεις ημέρες. Συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Οι άνδρες μεταμφιέζονται σε «Αρκούδες» (μέτσκες) που φορούν ολόσωμες προβιές (από αιγοπρόβατα), όπου φέρουν στη μέση κουδούνια («τουμπελέκια»). Άλλες μεταμφιέσεις είναι: ιατρός, έγκυος, ζητιάνος, αστυνόμος, γκελίγκα, κ.α.
Όλα τα μέλη του θιάσου, επισκέπτονται τα σπίτια του χωριού, συγκεντρώνοντας χρήματα αλλά και αυγά, βούτυρο, τυρί, αλεύρι με τα οποία οι γυναίκες χωριού θα παρασκευάσουν πίτες και γλυκά.
Αφού τελειώσει η περιφορά στα σπίτια, συγκεντρώνονται στην πλατεία όπου τρέχουν, χορεύουν, γλεντούν και ξεσηκώνουν με τα κουδούνια τους όλο το χωριό. Καθ’ όλη τη νύχτα, όλοι οι κάτοικοι του χωριού μένουν ξάγρυπνοι, πίνοντας και χορεύοντας υπό τους ήχους της γκάιντας, της μακεδονικής λύρας και του νταχαρέ. Δεν πρέπει να κοιμηθεί κανείς, μέχρι να ξημερώσει. Η αγρυπνία αυτή λέγεται «νταβανίσκα» και παλιά γίνονταν κατά παρέες αλλά σήμερα σε ένα μαγαζί του χωριού. Τα ξημερώματα ο θίασος μαζί με τους μουσικούς περιφέρονται στα σοκάκια του χωριού για να ξυπνήσουν όσους δεν άντεξαν την ολονύκτια διασκέδαση. Στη συνέχεια, επιστρέφουν στο μαγαζί και περιμένουν να τελειώσει η θεία
λειτουργία.
Έπειτα, πηγαίνουν στην πλατεία όπου στήνεται γλέντι με τους τοπικούς χορούς. Κάθε μέλος του θιάσου επιδίδεται στο έργο του αναλόγως τον ρόλο που υποδύεται, κάνοντας τους άλλους να γελάσουν. Ο ιατρός εξετάζει την έγκυο και προσπαθεί να την ξεγεννήσει. Μαζί με τις «Αρκούδες» βγαίνει και ο αρκουδιάρης που έχει δεμένη με αλυσίδα από κρίκο που είναι πιασμένη στη μύτη της. Ο αρκουδιάρης τραγουδάει, βαράει τον νταχαρέ και η αρκούδα να χορεύει στους ήχους του. Η αρκούδα κρατεί στο χέρι της
μια κάλτσα γεμάτη στάχτη και χτυπά όσους δε συμμετέχουν στο δρώμενο, αναγκάζοντάς τους να μπούνε στο χορό.

Οι «Γκελίγκες» είναι άνδρες ντυμένοι γυναίκες με την τοπική παραδοσιακή φορεσιά. Ενώ χορεύουν, τρέχουν κάποιοι μεταμφιεσμένοι να τις κλέψουν κρυφά. Τότε, άλλοι μεταμφιεσμένοι σε αστυνομικούς, τρέχουν να τις ελευθερώσουν και να επιβάλουν πρόστιμο στους «απαγωγείς».
Το απόγευμα (7/1), οι μεταμφιεσμένοι επισκέπτονται τα σπίτια των Γιάννηδων που εορτάζουν την ονομαστική τους γιορτή και γλεντούν μέχρι τα μεσάνυχτα. Επιστρέφουν στο μαγαζί όπου συνεχίζουν το γλέντι μέχρι το πρωί.
Η επόμενη ημέρα (8/1) είναι της «Μπάμπως», δηλαδή, αφιερωμένη στη μαμή του χωριού.
Στολίζουν ένα γαϊδουράκι με διάφορα ρούχα και ανεβάζουν επάνω του τις γριές αλλά και όσους άλλους το επιθυμούν, πληρώνοντας κάποιο χρηματικό ποσό.

Το σπήλαιο βρίσκεται πάνω από το χωριό Εμμανουήλ Παπά, στους πρόποδες του όρους Μενοίκιο και διανοίγεται σε μάρμαρο. Παρουσιάζει δύο βαραθρώδεις εισόδους στα πέντε μέτρα.  Έπειτα υπάρχει θάλαμος μεγάλων διαστάσεων με κατηφορική κλίση. Κατεβαίνοντας στην ευθεία υπάρχει πέρασμα που οδηγεί σε στοά πλάτους 2,5 μέτρων και ύψος οροφής στα 4 μέτρα. Αρκετές νυχτερίδες και γουανό σε αυτό το κομμάτι του σπηλαίου. Από τον κεντρικό μεγάλο θάλαμο υπάρχει και 2η συνέχεια στα δεξιά καθώς κατηφορίζουμε όπου και πάλι η οροφή χαμηλώνει. Στη συνέχεια μπαίνουμε σε θάλαμο με οροφή γεμάτη λάσπη από νυχτερίδες, οι οποίες απουσιάζουν. Αρκετά σκαμμένα σημεία σε διάφορα μέρη του σπηλαίου, ενώ στο δεξί θάλαμο υπάρχουν οστά ζώου και σπασμένα. Το σπήλαιο εξερεύνησαν μέλη του Πρωτέα τον Οκτώβρη 2016.

Αρκετοί φυσιολάτρες και άλλες ομάδες επισκεπτών συναντώνται στην ορεινή περιοχή του όρους Μενοικίου - Κούσκουρας που χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο, ποικιλομορφία και υψηλή αισθητική τοπίων, χαραδρώσεις και ορθοπλαγιές, αλπικές εκτάσεις και ιδιαίτερα γεωμορφολογικά γνωρίσματα. Η πλούσια πανίδα κατατάσσει το Μενοίκιο στις πιο σημαντικές ορεινές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας.
Καταγράφηκαν περισσότερα από 500 φυτικά είδη, τα οποία συνθέτουν 20 περίπου οικότοπους. Έξι οικότοποι θεωρούνται ιδιαίτερης αξίας και τέθηκαν σε καθεστώς προστασίας. Οι οικότοποι της περιοχής προσφέρουν κατάλληλα ενδιαιτήματα για ένα σημαντικό αριθμό ζωών.
Καταγράφηκαν 31 είδη θηλαστικών, 15 ερπετών και 6 αμφιβίων. Η ορνιθοπανίδα αριθμεί 132 είδη πουλιών. Είδη όπως ο χρυσαετός, ο ασπροπάρης, ο χρυσογέρακας, ο δρυομυγοχάφτης, ο δρυοκολάπτης αλλά και η ύπαρξη λύκων και άλλων ζώων τα οποία ανήκουν στην ειδική κατηγορία για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος, δικαιολογούν την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE στην περιοχή για την προστασία και τη διαχείριση του φυσικού πλούτου.
Η πλούσια πανίδα και χλωρίδα κατατάσσουν το Μενοίκιο στις πιο σημαντικές ορεινές περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας.
Οι ψηλότερες κορυφές του βουνού βρίσκονται στο δυτικό τμήμα. Στο Μενοίκιο δεν υπάρχουν απομονωμένες κορυφές σε αντίθεση με την πλειοψηφία των άλλων βουνών της περιοχής, αλλά αυτές ανήκουν σε ένα συνεχόμενο επίπεδο με μικρές υψομετρικές διαφορές.

Λόγω της γεωγραφικής του θέσης, η βλάστηση του Μενοικίου έχει δεχθεί επιδράσεις από το μεγαλύτερο μέρος της Βαλκανικής χλωρίδας αλλά και από αυτό της Ν. Ελλάδας.Στην περιοχή της Μικρόπολης, το συγκροτημένο δάσος από τις αιωνόβιες καστανιές αλλά και τα δάση δρυός και οξιάς ξαφνιάζουν και γοητεύουν.
Στα ορεινά λιβάδια της Τρίγκας και του οροπεδίου της Καλλίπολης ο επισκέπτης θα ανακαλύψει εικόνες απαράμιλλου κάλλους. Τα ήρεμα καταπράσινα αυτά τοπία, με την παρουσία των άγριων αλόγων του Μενοικίου, θεωρούνται εξαιρετικά από αισθητικής πλευράς.
Σχεδιάστηκαν πεζοπορικές ή ήπιες ορειβατικές διαδρομές με σήμανση, μέσα σε δίκτυο μονοπατιών και δασικών δρόμων, με σκοπό τη γνωριμία των επισκεπτών με το φυσικό περιβάλλον, την ιστορία του τόπου, τα θρησκευτικά μνημεία, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική στη Μικρόπολη, τις ασχολίες των κατοίκων ανάλογα με την εποχή (καπνοκαλλιέργεια, παραδοσιακό αργαλειό, καζάνι για την παραγωγή τσίπουρου).
Κερδίζουμε γνώσεις και εμπειρίες πάνω στα γεωμορφολογικά και οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, τον προσανατολισμό με τη χρήση πυξίδας, την άσκηση και τη βελτίωση της φυσικής μας κατάστασης. Οι αποστάσεις των διαδρομών κυμαίνονται ανάμεσα στα 2-4,5χλμ., λαμβάνοντας υπόψη και την ύπαρξη κάποιας υψομετρικής διαφοράς, και η διάρκεια των διαδρομών υπολογίζεται σε 60-90 λεπτά

Στο ΦΑΛΑΚΡΟ το “βουνό σύμβολο” της Δράμας, βρίσκεται το ομώνυμο χιονοδρομικό κέντρο που με την έλλειψη δεντρώδους βλάστησης στην ευρύτερη περιοχή της βάσης του, δικαιώνει απόλυτα την ονομασία του, του προσδίδει όμως μια αξεπέραστη χιονοδρομική γοητεία.
Το Φαλακρό αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ορεινά συγκροτήματα της πατρίδας μας. Προσφέρεται για σκι στο χιονοδρομικό κέντρο, πεζοπορία, αναρρίχηση, ορειβατικό σκι, χωμάτινες διαδρομές με ειδικού τύπου οχήματα και αεραθλητισμό. Συναρπαστικές εμπειρίες και μοναδικές συγκινήσεις για τους λάτρεις της περιπέτειας.
Θεωρείται ένα από τα καλύτερα χιονοδρομικά κέντρα στην Ελλάδα για τις φυσικές πίστες του, που αγγίζουν το υψόμετρο των 2200 μέτρων.
Βρίσκεται στο οροπέδιο του Αγίου Πνεύματος (1720μ.) και φτάνουμε εκεί ακολουθώντας το δρόμο Δράμας - Κάτω Νευροκοπίου μέχρι τη διασταύρωση του Βώλακα και στη συνέχεια ανηφορίζουμε προς το χιονοδρομικό κέντρο σύμφωνα με την οδική σήμανση (46χλμ. από τη Δράμα).

Λειτουργούν 4 συρόμενοι αναβατήρες, μία τετραθέσια εναέρια αποσυμπλεκόμενη καρέκλα, μία εναέρια διθέσια, και τρία baby lift, που εξυπηρετούν τις 20 και πλέον πίστες του χιονοδρομικού, συνολικού μήκους πάνω από 22 χλμ. Σήμερα με την συνεχή βελτίωση των υποδομών του κατατάσσεται στις πρώτες θέσεις αξιολόγησης των χιονοδρομικών κέντρων της χώρας μας.
Συνδυάζει πίστες για τουριστική και αθλητική χιονοδρομία, πίστες δρόμου αντοχής, μονοπάτια πορείας, ορειβασίας(Ε6), πλούσιες συνθήκες χιονιού, ελεύθερο ορίζοντα, εκπληκτική ηλιοφάνεια, εύκολη προσπέλαση και άνετους χώρους πάρκινγκ.
Η περιοχή προσφέρεται για πεζοπορικές εξορμήσεις όλες τις εποχές, γιατί το οροπέδιο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον από την άνοιξη με τα σπάνια αγριολούλουδα που κατακλύζουν τις πλαγιές και τις κορυφές. Διαθέτει τις απαραίτητες τουριστικές εξυπηρετήσεις ενώ η δημιουργία καταλυμάτων μικρού και μεσαίου μεγέθους στην γύρω περιοχή τα δύο τελευταία χρόνια θα συμβάλλουν ακόμη περισσότερο στην αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. Έχει την δυνατότητα να φιλοξενηθούν μεγάλα αθλητικά γεγονότα όπως πανελλήνιοι αγώνες αντοχής και κατάβασης.
Το Φαλακρό αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα αναρριχητικά πεδία της Ελλάδος. Διαθέτει ορισμένες από τις πιο υψηλές και δύσκολες ορθοπλαγιές όπου μπορεί κάποιος να αναρριχηθεί σε διάφορους βαθμούς δυσκολίας.
Έργο μεγάλης τουριστικής υποδομής αποτελεί η εγκατάσταση και λειτουργία της τετραθέσιας εναέριας αποσυμπλεκόμενης καρέκλας, μήκους 1500μ. η δεύτερη στην Ελλάδα μετά του Παρνασσού, αλλά η μεγαλύτερη σε μήκος.
Με την υποδομή έχει εξασφαλισθεί η κατά το δυνατόν μονιμότερη λειτουργία του κέντρου, που και σε περίπτωση αραιών χιονοπτώσεων το χιονοδρομικό λειτουργεί κανονικά με εναλλακτικές λύσεις εκείνων των μεγαλύτερων υψομέτρων που κρατάει πολύ χιόνι.

Ο Δήμος Προσοτσάνης, με έδρα την ομώνυμη ιστορική κωμόπολη και με δεκατρία ακόμη χωριά και οικισμούς, έχει να επιδείξει μια πλούσια ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά.
Η περιοχή βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της δραμινής πεδιάδας, με τα ευεργετικά νερά του Αγγίτη να ξεπηδούν από το ομώνυμο σπήλαιο και αγκαλιάζεται κυριολεκτικά από δύο σημαντικούς για τον Ελλαδικό και Βαλκανικό χώρο βιότοπους, το Φαλακρό και το Μενοίκιο.
Μέσα σ' αυτό το θαυμάσιο περιβάλλον, ο άνθρωπος οργάνωσε το δικό του χώρο σεβόμενος τη φύση και τις ομορφιές της. Από τον προϊστορικό κυνηγό και κτηνοτρόφο που έβρισκε καταφύγιο στο Σπήλαιο των πηγών του Αγγίτη και στην οργιαστική παραποτάμια βλάστηση, μέχρι τους σημερινούς κατοίκους που απολαμβάνουν την ήρεμη καθημερινότητά τους στα χωριά της πεδιάδας ή στους σκαρφαλωμένους πάνω στους ορεινούς όγκους οικισμούς.
Από τα μέσα της 6ης π.Χ. χιλιετίας οργανώνονται οι πρώτοι νεολιθικοί οικισμοί που συνεχίζονται και στα χρόνια της Χαλκοκρατίας (αρχές 3ης π.Χ. χιλιετίας - 1.050 π.Χ.). Τα ίχνη τους συναντώνται είτε στις όχθες του ποταμού Αγγίτη, όπως στις Πηγές και στη Γραμμένη, είτε μακρύτερα από το ποτάμι, όπως στην Πετρούσα. Στο τέλος της Χαλκοκρατίας και στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου συνεχίζεται η ζωή σε άλλες θέσεις στα όρια του Δήμου. Πρόκειται είτε για θέσεις στα πεδινά, στην κοιλάδα του Αγγίτη, όπως η θέση «Μεγάλη Τούμπα» της Καλής Βρύσης όπου ο σημαντικός οικισμός εποχής Σιδήρου (1.050 π.Χ. - 750 π.Χ.) συνεχίζει τη ζωή του μέχρι τους όψιμους ρωμαϊκούς χρόνους, είτε για θέσεις στα ορεινά, όπου υπάρχουν οχυρές ακροπόλεις, τα λεγόμενα «Κάστρα», με διάρκεια ζωής μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους, όπως στους Πύργους, στις Πηγές του Αγγίτη (Πάνακα) και στη θέση «Τσατάλκα» στα ορεινά της Καλής Βρύσης.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους ξεχωρίζουν διάσπαρτοι οικισμοί και νεκροπόλεις σε θέσεις γνωστές ή νέες. Στην κοιλάδα του Αγγίτη και σε απόσταση 2,5χλμ. από την Καλή Βρύση η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως αρχαίο Ιερό Διονύσου στη θέση «Μικρή Τούμπα». Πρόκειται για ιερό με λατρευτικά στοιχεία τοπικού χαρακτήρα του τελευταίου τέταρτου του 4ου π.Χ. αι. με αρχές του 3ου π.Χ. αι. Έχει ορθογώνια κάτοψη και προσεγμένη τοιχοδεσία.
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους επιγραφικές μαρτυρίες, ταφικά μνημεία και διάφορα ευρήματα από την περιοχή που βρίσκεται μέσα στα όρια του Δήμου δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τις «κώμες» της Colonia Augusta Julia Philippensis (της «χώρας» της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων) σε διάφορες περιοχές όπως στη Γραμμένη, στις Πηγές, στην Καλή Βρύση, στη Χαριτωμένη, στην Προσοτσάνη, στη Μικρόπολη.
Στον κάμπο της Προσοτσάνης, η αποκάλυψη παλαιοχριστιανικής βασιλικής, σε απόσταση 2 χλμ. νότια της σύγχρονης κωμόπολης, με ημικυκλική αψίδα ανατολικά και νάρθηκα δυτικά καθώς και ο μεταγενέστερος ναΐσκος του Αγίου Παντελεήμονος, από την εποχή των Παλαιολόγων (β' μισό του 13ου αι.) που βρίσκεται 2,5 χλμ. περίπου δυτικά της Προσοτσάνης, αποτελούν μερικές από τις σημαντικότερες μαρτυρίες του βυζαντινού ορθόδοξου μεγαλείου.
Δείγματα κυρίως της νεότερης οθωμανικής αρχιτεκτονικής, αρκετά τοπωνύμια και ιστορικές μνήμες θυμίζουν το πέρασμα και άλλων βαλκανικών λαών από την περιοχή. Στους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας, οι χριστιανοί της ευρύτερης περιοχής, φοβισμένοι από το θρησκευτικό φανατισμό των κατακτητών και των εποίκων τους, συγκεντρώνονται στους ορεινούς όγκους της βόρειας κυρίως ζώνης. Στα νεότερα χρόνια, κυρίως μετά το 1850, η περιοχή γνώρισε πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη χάρη στην καλλιέργεια των ανώτερης ποιότητας ανατολικών καπνών, καθιστώντας την Προσοτσάνη σημείο αναφοράς στις διεθνείς αγορές καπνού της Ευρώπης και της Αμερικής.
Η ιστορική διαδρομή αυτού του τόπου σημαδεύτηκε ακόμη από τις πολεμικές αναστατώσεις της περιόδου 1880 - 1945 και τους αγώνες του ελληνισμού της περιοχής για ελευθερία. Οι ντόπιοι κάτοικοι μαζί με τους νεοφερμένους Ηπειρώτες και Βλάχους πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στον Μακεδονικό Αγώνα και γνώρισαν σκληρά αντίποινα στις τρεις βουλγαρικές κατοχές στον 20ο αιώνα, όπως άλλωστε και οι Έλληνες πρόσφυγες του '22 από την Ανατολή την περίοδο 1941- 1944. Στη σύγχρονη ιστορία η Προσοτσάνη και τα χωριά της υπαίθρου συγκαταλέγονται στις μαρτυρικές περιοχές του ελληνισμού.
Χάρη στην οικονομική πρόοδο και στους αγώνες για εθνική αφύπνιση των κατοίκων, η περιοχή ανέπτυξε έντονη πνευματική δραστηριότητα με την ανέγερση σχολείων και την ίδρυση συλλόγων από τον 19ο αιώνα κυρίως στο κέντρο της, στην Προσοτσάνη. Η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Προσοτσάνης διέθετε ήδη το 19ο αι. Αστική Σχολή Αρρένων και Παρθεναγωγείο. Με τη Μουσική Μπάντα Ελληνορθόδοξων από το 1861, τη Φιλόμουσο Αδελφότητα «Ηώ» από το 1873, με θεατρική ομάδα πριν από το 1900 και νέα εκπαιδευτήρια από το 1909, ύστερα από τις άοκνες προσπάθειες του Μητροπολίτη Δράμας και Εθνομάρτυρα Σμύρνης Χρυσοστόμου, της οικογένειας Μελά και των εισφορών των κατοίκων, η κωμόπολη περηφανευόταν δικαιολογημένα για το τιτάνιο πνευματικό της έργο.

Στα περισσότερα χωριά, ακόμη, υπάρχουν αξιόλογες μεταβυζαντινές εκκλησίες της περιόδου 1840 - 1910 με στοιχεία μορφολογικής και κατασκευαστικής λιτότητας, ξυλόγλυπτα τέμπλα, ζωγραφικό διάκοσμο και τοιχογραφίες τους 19ου αι., πανέμορφα μεταγενέστερα καμπαναριά με πυργοειδή μορφή, χτισμένα με μεράκι από έμπειρους μαστόρους.
Απόδειξη της δημιουργικής και αισιόδοξης διάθεσης των κατοίκων του Δήμου, σε συνδυασμό με το έντονο θρησκευτικό τους συναίσθημα, είναι το πλήθος των ηθών και των εθίμων, με την συνοδεία των παραδοσιακών οργάνων, των τραγουδιών και των χορών, που επιβιώνουν χάρη στους ισχυρούς δεσμούς των κατοίκων με την παράδοση και χαρακτηρίζονται από την ποικιλία των πολιτιστικών τους αναφορών. Αλλωστε, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών στο Μεσοπόλεμο, οι πρόσφυγες της Θράκης, της Μικράς Ασίας και του Πόντου μετέφεραν στην περιοχή τον ιδιαίτερο πολιτισμό και τη δημιουργική τους πνοή, συμβάλλοντας στην τοπική οικονομία και στην κοινωνική ανάπτυξη και εμπλουτίζοντας την πολιτιστική
κληρονομιά αυτού του τόπου.

Κοντά στο εγκαταλειμμένο χωριό των Λιβερών, στο νότιο τμήμα της οροσειράς της Ροδόπης και ανάμεσα στους ορεινούς όγκους της στα στενά που δημιουργούνται, η διαδρομή του Νέστου διαμορφώνεται με εκτεταμένους συνεχείς μαιάνδρους, δημιουργώντας μια εκπληκτική περιοχή και ένα μαγευτικό τοπίο με πανέμορφη και πλούσια βλάστηση, που απόλυτα δικαιολογημένα έχει χαρακτηριστεί ως "Αισθητικό Δάσος" από το 1977, με συνολική έκταση 24.000 στρεμμάτων.

Σε παράλληλη πορεία με αυτή του ποταμού υπάρχει η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης - Αλεξανδρούπολης και για τις ανάγκες της οποίας κατά την διάρκεια κατασκευής της δημιουργήθηκε μονοπάτι λίγο ψηλότερα από τις γραμμές. Σε ορισμένα του σημεία είναι περίτεχνα κατασκευασμένο και λαξευμένο στα βράχια.
Το μονοπάτι το χρησιμοποιούσαν οι εργάτες του σιδηροδρόμου στις μετακινήσεις τους για την ολοκλήρωση του έργου, το οποίο σήμερα έχει γίνει ένα σημαντικό αξιοθέατο για την εξαιρετική κατασκευή του και για την μοναδική θέα που έχει.

Γάλλοι τεχνικοί κατασκεύασαν τριάντα γαλαρίες προς το τέλος του 19ου αιώνα κατά την διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας που ήταν απαραίτητες για την διέλευση του τρένου της γραμμής Θεσσαλονίκης- Κωνσταντινούπολης, το περίφημο ORIENT EXPRESS.

Η επίσκεψη στο περίφημο μονοπάτι, έστω και και σε ένα μικρό του μέρος κοντά στους Τοξότες είναι απαραίτητη για τον επισκέπτη της περιοχής, από όπου θα θαυμάσει το πανέμορφο τοπίο.
Εάν είστε λάτρεις της πεζοπορίας μπορείτε να ακολουθήσετε το μονοπάτι σε συνδυασμό με πορεία στις σιδηροδρομικές γραμμές από το χωριό Γαλάνη που βρίσκεται 10 χλμ. από την Ξάνθη, προς την πηγή Κρωμνικού (απόσταση 5,5 χλμ.), το σταθμό Λιβερών (απόσταση 3 χλμ.) μέχρι την Σταυρούπολη (απόσταση 10 χλμ.). Η συνολική διαδρομή σίγουρα θα αποζημιώσει την όποια προσπάθεια.

Όποια εποχή και αν επιλέξετε η φυσική και σπάνια ομορφιά θα σας εκπλήξει ευχάριστα. Θα συναντήσετε πηγές, ειδικά διαμορφωμένους χώρους αναψυχής με πάγκους, τραπέζια και στέγαστρα για να ξεκουραστείτε και ξεχωριστές πανέμορφες φυσικές εικόνες. Θα περπατήσετε στο καλοχαραγμένο μονοπάτι δίπλα στις αμμώδεις όχθεις του ποταμού, ψηλά, χαμηλά, σε απότομες πλαγιές, στο σκαλισμένο τμήμα του πάνω στα βράχια ή παράλληλα με τις γραμμές του τρένου.

Θα δείτε την πλούσια βλάστηση από πλατάνια, σκλήθρα, ιτιές, αγριοκουμαριές, κέδρους, βελανιδιές, αγριοπασχαλιές και αγριελιές, διάφορα αγριολούλουδα, όπως βιολέτες, ίριδες, ορχιδέες και ίσως να έχετε στη συντροφιά σας σπάνια πουλιά όπως ερωδιούς, αετούς και γύπες.

Ο ποταμός Νέστος, «ποτάμι της ζωής» όπως τον ονομάζουν, πηγάζει από τα βουνά Ρίλα της Βουλγαρίας. Έπειτα από ρου 233 χλμ., μέσα από βαθιές κοιλάδες και μεγαλόπρεπους μαιάνδρους, στο τμήμα Σταυρούπολης – Τοξοτών, ξεχύνεται στο Θρακικό Πέλαγος, απέναντι από τη Θάσο.
Περπατώντας τα λιθόστρωτα δρομάκια στα Στενά του Νέστου, παράλληλα με τις γραμμές του τρένου, ο επισκέπτης ζει μοναδικές στιγμές γαλήνης και ξεγνοιασιάς θαυμάζοντας το σπάνιας ομορφιάς φυσικό περιβάλλον. Οι φίλοι των σπορ μπορούν να διασχίσουν το ποτάμι με καγιάκ απολαμβάνοντας τη διαδρομή. Τα πολυδαίδαλα βουνά, τα κελαϊδίσματα σπάνιων πτηνών και η μεγαλοπρεπής βλάστηση αποτελούν κύρια στοιχεία του πανέμορφου τοπίου.

Το μεγάλο δάσος
Κατηφορίζοντας ο ποταμός προς τη θάλασσα συναντά ό,τι απέμεινε από το θρυλικό Κοτζά Ορμάν (μεγάλο δάσος), όπως το ονόμαζαν οι Τούρκοι και το οποίο φύλαγαν σαν ιερό για την προστασία που τους παρείχε από τις πλημμύρες. Κατά το παρελθόν ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένο και αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα παραποτάμια δάση των Βαλκανίων. Άρχιζε από τον οικισμό Τοξότες και έφτανε μέχρι τη θάλασσα, σχηματίζοντας μια σχεδόν αδιαπέραστη δασική έκταση. Τη δεκαετία του ’50 το μεγαλύτερο τμήμα του αποψιλώθηκε, με αποτέλεσμα να εκτείνεται πλέον σε μια έκταση μόλις 4.500 στρεμμάτων. Σήμερα ένα τμήμα του βρίσκεται υπό καθεστώς προστασίας.

Το δάσος συνίσταται από υγρόφιλα δέντρα όπως λεύκες, ιτιές, πλατάνια και σκλήθρα αλλά και από δρυς, φτελιές, φράξινους και γαύρους. Παλαιότερα έβρισκαν εδώ καταφύγιο πολλά σπάνια και σημαντικά θηλαστικά όπως αρκούδες, λύγκες, ζαρκάδια και ελάφια, ενώ ακόμη και σήμερα συναντώνται λύκοι, τσακάλια, αλεπούδες, αγριογούρουνα, νυφίτσες, κουνάβια και βίδρες. Σημαντική είναι επίσης, η ορνιθοπανίδα της περιοχής, ενώ φωλιάζει ένα ζευγάρι θαλασσαετών.
Η οικολογική αξία του δάσους έγκειται μεταξύ άλλων, στο ότι προστατεύει τις όχθες από τη διάβρωση και επιβραδύνει τη ροή του ποταμού, επιτρέποντας στο νερό να εισέλθει στο έδαφος, εμπλουτίζοντας τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες.

Το Δέλτα του Νέστου
Το Δέλτα του Νέστου είναι από τους πιο σημαντικούς υγροτόπους της χώρας αλλά και της Ευρώπης, λόγω έκτασης και ποικιλίας των βιοτόπων του. Είναι ενταγμένο στον Κατάλογο Υγροτόπων Διεθνούς Σημασίας σύμφωνα με στην Σύμβαση Ramsar, ανήκει στο δίκτυο Natura 2000 καθώς και στις Περιοχές Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το Δέλτα Νέστου βρίσκεται στα νότια σύνορα των νομών Ξάνθης και Καβάλας. Η αρχή του τοποθετείται στην έξοδο του ποταμού από τον ορεινό όγκο, στους Τοξότες και απλώνεται προς τα νότια, καταλαμβάνοντας μία αρκετά μεγάλη έκταση από τη Νέα Καρβάλη μέχρι τα Άβδηρα με μήκος ακτογραμμής περίπου 50 χιλιομέτρων και έχει συνολική έκταση 550.000 στρ., από τα οποία τα 80.000 είναι σε φυσική κατάσταση ενώ τα υπόλοιπα είναι καλλιεργήσιμα.

Η περιοχή του Δέλτα συνίσταται από ένα σύνολο διαφορετικών βιοτόπων, όπως λιμνοθάλασσες, αλμυρόβαλτοι, καλαμιώνες, αμμοθίνες και το παραποτάμιο δάσος Κοτζά Ορμάν. Συγκεκριμένα, δυτικά των εκβολών του ποταμού και κατά μήκος της ακτής που βρέχεται από τον κόλπο της Καβάλας, εκτείνονται οι λεγόμενες λιμνοθάλασσες της Κεραμωτής. Κοντά στη Χρυσούπολη σχηματίζονται έλη γλυκού νερού με καλαμιώνες και άλλα υδρόβια φυτά. Στην περιοχή βρίσκεται και η ονομαστή Γαλάζια Λίμνη. Επιπλέον, κοντά στη θάλασσα έχουν δημιουργηθεί αμμοθίνες, μήκους περίπου 50 χλμ. και πλάτους σε ορισμένες περιπτώσεις μεγαλύτερου από 1,5 χλμ., οι οποίες συγκροτούν ένα από τα μεγαλύτερα συστήματα αμμοθινών της χώρας μας.
Λόγω της μεγάλης ποικιλίας των βιοτόπων που σχηματίζονται στο δέλτα του Νέστου, παρατηρείται και σημαντική ποικιλία φυτών, πολλά από τα οποία είναι ενδημικά. Εξίσου πλούσια είναι και η πανίδα της περιοχής ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ορνιθοπανίδα, η οποία αριθμεί περισσότερα από 300 είδη.

Τα Τέμπη του Νέστου
Η φύση σ’ αυτά τα μέρη είναι επιβλητική και ξεκουράζει τον επισκέπτη από την πρώτη στιγμή που θα βρεθεί εκεί και θα αντικρύσει τους απόκρημνους βράχους να βυθίζονται απότομα μέσα στα νερά του ποταμού. Ένα καταπληκτικό στενό μονοπάτι ακολουθεί την πλαγιά του βουνού 20 μέτρα πάνω από το ποτάμι, το οποίο κυλάει ήρεμα. Αυτή τη μαγική εικόνα συμπληρώνει η σιδηροδρομική γραμμή που παρακολουθεί την κοίτη του ποταμού λίγο χαμηλότερα από το μονοπάτι, που σε ορισμένα σημεία χάνεται ανάμεσα στα βράχια. Αυτά είναι τα Τέμπη του Νέστου. Μια κοιλάδα πνιγμένη στη βλάστηση, με το μεγάλο ποτάμι να τη διασχίζει δημιουργώντας μια εξωπραγματική εικόνα ηρεμίας και δέους.

Τα Στενά ή Τέμπη του Νέστου εκτείνονται σε μια διαδρομή 22 χλμ., από τη Σταυρούπολη έως τον οικισμό των Τοξοτών, με συνεχείς μαιάνδρους. Μετά τους Τοξότες, στρέφεται νότια, διασχίζει τις πεδιάδες της Ξάνθης και της Χρυσούπολης αρδεύοντας σημαντικές εκτάσεις και καταλήγει στη θάλασσα, σχηματίζοντας ένα εκτεταμένο και εντυπωσιακό Δέλτα.
Η περιοχή, πέρα από την σπάνια φυσική ομορφιά έχει και μεγάλη οικολογική αξία, η οποία έχει χαρακτηριστεί Αισθητικό Δάσος και περιλαμβάνεται στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιορών Natura 2000, καθώς και στις Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας. Η βλάστηση είναι πλούσια και περιλαμβάνει αρκετά υδρόφιλα είδη δέντρων. Συναντώνται επίσης σπάνια αγριολούλουδα ενώ στην περιοχή διαβιούν αρκετά αρπακτικά, διάφορα είδη πάπιας και αρκετά είδη ψαριών.